Nałęczów – miasteczko pięknie położone u zbiegu Bystrej i Bochotniczanki, okolone lessowymi wąwozami i zatopione w zieleni. Jego nazwa pochodzi od herbu – Nałęcz – dawnego właściciela tych ziem, Stanisława Małachowskiego. Stanisław majątek utracił przez hulaszcze życie, w którego wir rzucił się po śmierci żony. Sprzedał go krewnemu, Antoniemu Małachowskiemu. To jemu zawdzięczamy powstanie w Nałęczowie uzdrowiska. 

 

Antoni, szukając na swych włościach rud żelaza, odkrył wody o właściwościach leczniczych. Ucieszył się bardzo, bo sam chorował na podagrę. Wkrótce powstały Stare Łazienki – pierwszy dom uzdrowiskowy.

 

 

Minęło kilkanaście lat i Nałęczów stał się ulubionym letniskiem polskiej elity kulturalnej. Należał wówczas do Michała Górskiego, który dążył do stworzenia tu miasta-ogrodu. Wymagał, by każda willa była otoczona zielenią i miała odpowiednią fasadę. Zapewne w dużej mierze dzięki niemu dzisiejszy Nałęczów jest taki piękny.

 

Kiedyś reprezentacyjną ulicą była Lipowa. Stoją przy niej najstarsze domy, w tym pensjonat Ewelina, zwany kiedyś Willą pod Matką Boską. Powstał pod koniec XIX wieku. Gościły w nim znamienite postaci, między innymi Bolesław Prus. Dziś budynek lata świetności ma za sobą.

 

 

Wyróżniają się za to dwie inne wille: Różana i Gioia. Obie, pięknie odnowione i otoczone dużymi parkami, należą do Barbary i Stanisława Burzyńskich.  

 

Willa Różana jest starsza, powstała pod koniec XIX wieku dla państwa Nagórskich. Pani Nagórska, aktorka i wielbicielka sztuki, gościła u siebie znanych nałęczowskich kuracjuszy. Z willą wiąże się też epizod niepodległościowy. To na niej – jako pierwszej w Nałęczowie – w 1916 roku zawieszono biało-czerwone flagi.    

 

 

Willę Gioia – co po włosku znaczy radość – wzniesiono w 1927 roku. Otrzymała ją w posagu Jadwiga Salkowska, późniejsza żona Józefa Becka. Do wybuchu drugiej wojny światowej w willi gościli członkowie polskiego rządu. 

 

 

Codziennie starałam się obejść jakąś uliczkę i zawsze znajdowałam coś ciekawego. Na końcu ulicy Bolesława Prusa jest ośrodek rekolekcyjny: dwa okazałe budynki otoczone pięknym ogrodem. Byłam tam dwa razy. Za pierwszym razem w ośrodku panowała głucha cisza. Pewnie wszyscy pogrążeni byli w modlitwie. Za drugim najwyraźniej było już po modłach, a mieszkańcy ośrodka oddawali się świeckim rozrywkom.

 

 

Najcenniejszym zabytkiem Nałęczowa jest pałac Małachowskich. Stoi w parku zdrojowym. Powstał w latach siedemdziesiątych XVIII wieku jako rezydencja Stanisława Małachowskiego. Poszłam tam pewnego wieczoru na koncert. Miały być pieśni Okudżawy, a było mydło i powidło z Kalinką i piosenkami Anny German włącznie. Ale w sumie podobało mi się, tym bardziej że sala balowa pałacu uchodzi za jedną z najpiękniejszych w Polsce – zdobią ją barkowe sztukaterie. 

 

 

 

Drugą, obok Lipowej, ważną nałęczowską ulicą jest Armatnia Góra. Stoi przy niej kościół pw. świętego Boromeusza, zbudowany przez Jana Koszczyca-Witkiewicza w stylu zakopiańskim.

 

 

Nie był to styl typowy dla Nałęczowa. Przeważały budowle w stylu szwajcarskim. W stylu szwajcarskim zbudowano między innymi willę Oktawia z 1880. Mieszkali w niej Oktawia i Stefan Żeromscy, kiedy jeszcze nie byli skłóceni. W Nałęczowie jest kilka miejsc związanych z pisarzem. Opiszę je w artykule W Nałęczowie i w Kazimierzu – muzea literackie. Rzecz jasna nie będę pisać o twórczości Żeromskiego. Skupię się na jego życiu osobistym, które wypełniłoby niejedne Dzieje grzechu.   

 

 

Zobaczyłam też oba ośrodki uniwersyteckie. O Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej nie ma co pisać. Zwykłe budynki. Co innego KUL. Trafiłam na uroczyste zakończenie roku akademickiego. Wykładowcy i – jak mniemam – studenci kończący studia ubrani byli w czarne togi, a na głowach mieli kwadratowe czapeczki. Odniosłam wrażenie, że przeniosłam się do Hogwartu. Sama uczelnia duża, zadbana i rozbudowana. Przy drzwiach do sal wykładowych tabliczki z nazwami darczyńców: polonia z Chicago, kościół w Detroit itp. Biedy u nich nie widać. 

 

 

 

 

 

Dotarłam na lubelski cmentarz przy ulicy Lipowej – najstarszą nekropolię miasta. Leżą na niej wierni trzech wyznań: katolicy, prawosławni i ewangelicy. W części prawosławnej jest śliczna cerkiewka Świętych Niewiast Niosących Wonności. Wyglądała zupełnie jak z bajki. Złote banieczki na wieżach lśniły w słońcu. Niestety, na zdjęciu tego nie widać. 

 

  

 

Drugi dzień wycieczki przeznaczyłam na zwiedzanie ruin zamku w Janowcu, jednak życie zweryfikowało moje plany. Raniutko pojechałam do Kazimierza Dolnego, skąd planowałam przeprawić się promem do Janowca. Nie przyszło mi do głowy, że Wisła tak wylała, że prom nie chodzi. Szłam więc sobie wałem, słoneczko grzało mnie w plecki, wokół piękne widoki. Doszłam do miejsca przeprawy (kilka kilometrów od Kazimierza), a tu pusto. Szukam tego promu po krzakach – nie ma. Zła jak nie wiem co wróciłam do Kazimierza. Słoneczko dalej prażyło, tyle że już nie w plecki.  

 

 

Kazimierz nad Wisłą – rynek, kościół, zamek, baszta – prawie każdy z nas widział te miejsca, jeśli nie osobiście, to na zdjęciach. Zamiast przeciskać się przez tłum turystów okupujących rynek, poszłam wąwozem Małachowskiego do Kuncewiczówki. Jest tam muzeum poświęcone Marii i Jerzemu Kuncewiczom. O domu i jego dawnych właścicielach piszę więcej w artykule W Nałęczowie i w Kazimierzu – muzea literackie.  

 

A potem schroniłam się w bajkowym wąwozie korzeniowym. Szkoda, że jest taki krótki. 

 

 

 

 

Następnego dnia zrobiłam drugie podejście do Janowca. Przeprawa promem odpadła, musiałam więc wybrać okrężną drogę przez Puławy, co równało się pobudce skoro świt.   

 

W XVI wieku Puławy były niewielką, nadwiślańską wsią, w XVII wieku marszałek wielki koronny Stanisław Herakliusz Lubomirski na stromym brzegu skarpy wybudował pałac, a w XVIII wieku właścicielami pałacu zostali Czartoryscy.

 

 

Wtedy dla Puław nastały złote czasy – były ulubionym zakątkiem Izabeli Czartoryskiej. Z jej inicjatywy powstał wspaniały ogród z fontannami i antycznymi rzeźbami. Postawiono w nim romantyczne budowle: Świątynię Sybilli, Domek Gotycki, Altankę Chińską. Większość z nich stoi do dziś. Puławy pierwszy raz widziałam kilka lat wcześniej. Wtedy parkowe budynki były w opłakanym stanie. Teraz zasłaniały je rusztowania i folie – renowacja. 

  

  

Z Puław dotarłam do Janowca, skromnej wioski znanej z ruin renesansowego zamku. Zamek – położony na skarpie wiślanej, niemal naprzeciwko Kazimierza – wybudował Piotr Firlej, wojewoda ruski. Kiedyś był to gmach ogromny, wzorowany na zamku królewskim w Krakowie, z obszernym dziedzińcem, siedmioma wielkimi salami i prawie stoma pokojami. Rezydencję upiększył i ozdobił Marcin Lubomirski, a potem utracił wskutek hulaszczego życia. Zamek stopniowo podupadał, aż pozostały po nim „malownicze ruinki”.

 

 

Ich ostatnim właścicielem był Leon Kozłowski. Kupił je w latach 20. XX wieku. Zamierzał zamek odbudować, ale wojna pokrzyżowała mu plany. Po wyzwoleniu ruiny pozostały w jego rękach. Kozłowski był więc „panem na zamku” – jedynym w PRL-u i jednym z nielicznych w całym bloku wschodnim. Jednak coraz trudniej było mu utrzymywać rozpadającą się budowlę i w 1975 roku sprzedał ją muzeum w Kazimierzu Dolnym. Otrzymał milion złotych, za który mógł kupić kilka małych fiatów. 

 

 

Jak każdy szanujący się zamek, również i ten w Janowcu ma swojego ducha. W księżycowe noce, ale bywa że i w dzień, przechadza się po nim młoda, piękna dziewczyna, ubrana w czarną suknię. Miejscowi twierdzą, że to Helena Lubomirska, która miała nieszczęście zakochać się w rybaku. Rodzice, średnio zachwyceni wyborem córki, próbowali wyperswadować jej ten niedorzeczny – ich zdaniem – związek. Helena była jednak nieugięta. Za karę trafiła tam, gdzie zazwyczaj trafiają zbuntowane panny wielkich rodów – do zamkowej wieży. Wolność zwrócił jej samobójczy skok na dziedziniec. Początkowo Helenę pochowano w kościele w Kazimierzu. Po pewnym czasie, gdy już jako Czarna Dama zaczęła krążyć po zamkowych krużgankach, przeniesiono ją do podziemi kościoła w Janowcu. Pewnie, żeby miała bliżej. 

 

 

Czarna Dama z zamku w Janowcu ma ponoć konkurentkę – Białą Damę. To inna, nieznana z imienia, panna Lubomirska. Ta jednak nie pokutuje za grzechy, lecz strzeże pozostałości rodowej rezydencji. Ciekawe, czy obie damy kiedyś się spotykały.

 

  

 

  

 

 

Ze skarpy podziwiałam piękne, rozległe widoki: leżący w dole Janowiec, ciągnące się za nim pola i Wisłę.    

 

 

 

Kiedy opuszczałam ruiny, przyszła wycieczka małolatów, a gdy zeszłam do wsi, rozpętała się burza. Wyobrażam sobie, co wtedy działo się na zamku. Burzę przeczekałam w Janowcu. Celowo nie wróciłam do Puław pierwszym autobusem. Chciałam zobaczyć zamek w groźnej scenerii i połazić po wsi. Lubię takie miejsca: kilka uliczek, kościół, wiejskie sklepiki. 

 

 

Do Nałęczowa wracałam z krótkim postojem w Kazimierzu, który w dzień powszedni, bez tłumu turystów, wyraźnie zyskuje. Spacerowałam po pustych uliczkach, wale wzdłuż Wisły.

 

 

 

 

Obejrzałam klasztor Ojców Reformatorów i Sanktuarium Zwiastowania Najświętszej Marii Panny. Leżą na wzgórzu zwanym dawniej Plebanią, z którego widać zabytki Kazimierza: kościół farny, zamek, basztę, Górę Trzech Krzyży, no i oczywiście całe miasto. 

 

  

 

 

W XII wieku tu, gdzie dziś jest Kazimierz, była osada zwana Wietrzną Górą. Król Kazimierz Sprawiedliwy podarował ją siostrom norbertankom, a one w dowód wdzięczności nazwały osadę Kazimierzem. Inny król Kazimierz, zwany Wielkim, wzniósł w mieście kościół farny, a u jego stóp zbudował zamek obronny. W XVI i XVII wieku miasto przeżywało swój złoty wiek. U podnóża zamkowej baszty powstał wielki port handlowy, a wzdłuż Wisły wybudowano blisko sześćdziesiąt spichlerzy.

 

 

Powstały bogato zdobione kamienice – Przybyłów i Celejów z najpiękniejszą w Polsce attyką. W XVII wieku Wisła, której Kazimierz zawdzięczał swój rozkwit, odsunęła się (dosłownie) od niego. Ruch w porcie zamarł. Potop szwedzki spustoszył miasto, a wojna północna, pożary i epidemie dokończyły dzieła zniszczenia.

 

Kazimierz nad Wisłą odrodził się w latach międzywojennych, ale nie jako miasto kupców, lecz artystów. Wielka w tym zasługa rektora warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych, profesora Tadeusza Pruszkowskiego, który przywoził tu swych studentów na plenery malarskie. Artyści – bardziej lub mniej utalentowani – przybywają tu do dziś. 

 

 

[Więcej o Kazimierzu Dolnym piszę w artykule: Lubelszczyzna, czyli lubię wracać tam, gdzie byłam już]. 

 

Następny dzień spędziłam bliżej Nałęczowa, we wsi Wojciechów, która słynie z kowalstwa. W szesnastowiecznej Wieży Ariańskiej jest muzeum poświęcone temu rzemiosłu. Można w nim zobaczyć starą kuźnię z paleniskiem i kowadłem oraz przeróżne cudeńka: świeczniki, krzyże, żyrandole, kraty kominkowe, kwietniki. To prace konkursowe wykonane przez kowali polskich i zagranicznych podczas Ogólnopolskich Spotkań Kowali odbywających się co roku w lipcu.  

 

 

• 
• 
• 
•  

 

We wsi jest też autentyczna, czynna kuźnia. Chciałam coś kupić od kowala, ale nie miał nic ciekawego. Na takie wyroby nie ma popytu i wykonuje je raczej na zamówienie.

 

 

Spodobał mi się jeden świecznik ścienny. Niestety, był to wzór, nie na sprzedaż. Potem taki sam widziałam w muzeum na zamku w Lublinie.

 

 

W Wojciechowie jest też modrzewiowy kościółek, od którego na cmentarz wiedzie cudowna aleja, obsadzona potężnymi drzewami. Ostatnia droga mieszkańców miejscowości robi wrażenie. 

  

  

 

We wsi działa też prywatny miniskansen za 5 złotych (dosłownie). Tworzy go dawne gospodarstwo: chałupa, szopka garncarza, stodoła. W chałupie pomieszanie stylów i epok – na podłodze klepisko, na szafce telewizor z lat 60. Czyli wszystko, co zostało po przodkach, dalszych i bliższych. 

 

 

 

 

Z Wojciechowa do Nałęczowa jest tylko pięć kilometrów, wróciłam więc na piechotę. Mijane wsie do złudzenia przypominały tę, w której od dzieciństwa spędzam wakacje, ale nic dziwnego – leży niemal naprzeciwko, na drugim brzegu Wisły. Już niedługo te ziemie – Lubelszczyznę i Mazowsze – połączy most. Będzie to już trzeci most w tym miejscu, między miejscowościami Kamień i Solec. Niektórzy twierdzą, że ciąży nad nim fatum. Pierwszy spalono podczas pierwszej wojny światowej. Drugi, odbudowany w maju 1939 roku, spłonął kilka miesięcy później. Miejmy nadzieję, że ten – trzeci – będzie miał więcej szczęścia.